W szkołach, które wyrażają na to ochotę prowadzę dziesięciogodzinny kurs dla uczniów z zakresu savoir vivre. Kurs ten prowadzony jest przez 10 miesięcy jedną godzinę w miesiącu (w ramach lekcji wychowawczej). Oto scenariusz szóstejlekcji.

Lekcja 6 pt. „Przygotowanie stołu do posiłku”

Cel lekcji: zapoznanie uczniów zew wszystkimi zasadami związanymi z przygotowaniem stołu do uroczystego posiłku i nauczenie ich przygotowywania stołu w praktyce.

Potrzebne do lekcji: stół prostokątny (mogą być zestawione dwa stoły kwadratowe o szerokości co najmniej 90 cm, obrus, koc na podkładkę, dwa wazoniki niskie z kwiatami, dwa niskie lichtarze ze świecami, jeden ozdobny półmisek z różnymi owocami (np. najlepiej: jabłka, gruszki, śliwki, pomarańcze, mandarynki, kiwi, ananas, po 4 talerze tzw. podstawowe (około 27 cm średnicy; zamiast nich mogą być ostatecznie zwykłe talerze do drugiego dania) do zupy, i do drugiego dania i 12 mniejszych zakąskowych, kieliszki trzech różnych kształtów (po 4 każdego kształtu), cztery filiżanki do kawy razem ze spodeczkami po cztery: widelce przekąskowe (średnie), widelce do ryby, widelce zwykłe duże, noże przekąskowe (średnie), noże do ryby, noże zwykłe, noże do steków, noże do masła; łyżeczki deserowe, widelczyki deserowe, nożyki deserowe, łyżeczki do kawy, 4 przekładki (ostatecznie mogą być zamiast nich serwetki) 4 serwetki, 2 różne półmiski duże, 2 mniejsze półmiski, 2 karafki lub dzbanki na napoje.

Tu zdjęcia: 1 – podstawowe sztućce do drugiego dania i obok sztućce zakąskowe; 2 – sztućce do ryby; 3 – nóż do steków; 4 – nóż do masła; 5 – kieliszek do wina białego, kieliszek do wina czerwonego, kieliszek do wody; 6 – przekładka i serwetka.

Nauczyciel pyta: Czy wiecie jak powinien wyglądać stół przygotowany do posiłku według zasad etykiety? Czy możecie go opisać?

Nauczyciel stwierdza: jeśli Est to zwykły stół trzeba go oczywiście przykryć obrusem. Jeśli powierzchnia stołu jest bardzo ozdobna, np. inkrustowana nie przykrywamy go obrusem, ale przed każdym z gości kładziemy specjalną serwetkę, na które stawiamy talerz podstawowy. Czy obrus kładziemy bezpośrednio na stole?

Po wysłuchaniu i ewentualnym skomentowaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: przed nakrycie stołu obrusem należy go przykryć tzw. podkładką, jakąś miękką, grubą tkaniną np. kocem i dopiero na niej położyć obrus. Dlaczego?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: nie tylko dlatego, żeby stół się nie niszczył, ale również dlatego, by talerze i półmiski nie stukały i nie ślizgały się po stole. Gdy pod obrusem jest miękka tkanina naczynia postawione na stole lekko zagłębiają się w nią pod wpływem swojego ciężaru.

Nauczyciel pyta: Jakiej wielkości powinien być obrus?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów stwierdza: powinien zwisać ze stołu na około 25 cm. Nauczyciel wybiera dwóch uczniów i dwie uczennice, (będą oni zajmować się stołem) i mówi do nich: przykryjcie stół podkładką i obrusem.

Nauczyciel pyta: jakie jeszcze kryteria powinien spełniać stół?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Stół powinien być odpowiednio udekorowany (kwiaty, lichtarze ze świecami, półmiski czy patery z owocami). Kwiaty powinny być w niskich naczyniach i tak dobrane i ułożone, by nie zasłaniały gościom widoku na inne osoby siedzące przy stole. Wszystko, co następnie zostanie umieszczone na stole powinno harmonizować kolorystycznie z obrusem i kwiatami. Wreszcie pyta: Co należy zrobić po przykryciu stołu obrusem?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: postawcie na nim te największe talerze tzw. talerze podstawowe.

Nauczyciel pyta klasy: czy dobrze je postawili?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: powinny się znajdować ok. 1 cm od krawędzi stołu i być rozmieszczone w równych od siebie odległościach.

Nauczyciel pyta klasy: Do czego te talerze służą?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel stwierdza.: z tych talerzy się nie je, służą one do stawiania na nich innych talerzy. Czy te inne talerze stawiamy na nich jednak bezpośrednio?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: gdybyśmy stawiali je bezpośrednio to je rysowały i stukały o nie. Pomiędzy te talerze należy włożyć płócienna przekładkę. Możemy do tego użyć serwetki.

Co teraz należy zrobić?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: teraz kładziemy sztućce i podsuwa im sztućce podstawowe ( wszystkie, poza deserowymi, nożem do masła, nożem do sera). Mówi do uczniów zajmujących się stołem. Zróbcie to.

Nauczyciel pyta ich: dlaczego w taki a nie inny sposób rozmieściliście sztućce?

Zwraca się do klasy: czy dobrze to zrobili?

Po wysłuchaniu i ewentualnym skomentowaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel poprawia sztućce na stole doprowadzając do tego, by leżały prawidłowo i mówi: sztućce podstawowe, a więc wszystkie te, które nie służą do deserów i masła znajdują się po obu stronach talerza podstawowego (do drugiego dania) w odległości 2,5 cm od krawędzi stołu, Dany sztuciec kładziemy po tej stronie talerza, po której znajduje się ręka, która będzie go używać. Tak więc łyżki i noże kładziemy po prawej stronie talerza, a widelce po lewej stronie talerza. Te sztućce, które będziemy używać jako pierwsze kładziemy na zewnątrz, następnie kładziemy te sztućce, które, będziemy używać jako drugie, następnie te, które będziemy używać jako trzecie itd. Przy samym talerzu znajdują się zatem te sztućce, które będziemy używać jako ostatnie. Patrząc na te sztućce możemy dojść do wniosku jakie będą podawane potrawy i w jakiej kolejności. Jeżeli zatem po prawej stronie leży średni widelec, duża łyżka, widelec do ryby i duży widelec, a po lewej stronie mniejszy nóż, nóż do ryby i nóż z ząbkami do steków, to wiemy, że najpierw będzie zakąska, potem zupa, potem ryba, potem stek. Widelce kładziemy ząbkami do góry, noże zwrócone ostrzem w kierunku talerza, łyżki brzuszkiem do dołu.

W trakcie swojej wypowiedzi nauczyciel podnosi do góry sztućce pokazuje je uczniom i „puszcza” w obieg. (zdjęcie 7)

Teraz nauczyciel podsuwa uczniom zajmującym się stołem sztućce deserowe i pyta: Co to są za sztućce? Po wysłuchaniu ich wypowiedzi i pokazaniu sztućców klasie i „puszczeniu w ruch” jednego kompletu nauczyciel mówi: połóżcie je na stole na razie przy jednym nakryciu.

Gdy to zrobią pyta się klasy: czy dobrze to zrobili?

Po wysłuchaniu wypowiedzi klasy stwierdza (dokonując ewentualnie poprawek na stole): sztućce deserowe kładziemy u góry talerza w linii prostopadłej do linii sztućców pozostałych. Mają one być zwrócono trzonkami w tą stronę, w której znajduje się ręka, do której będą brane. Pierwszą kładziemy łyżeczkę deserową zwróconą trzonkiem w prawo, następnie widelczyk zwrócony trzonkiem w lewo, następnie nożyk zwrócony trzonkiem w prawo (zdjęcie 8). Zwraca się do uczniów zajmujących się stołem: Połóżcie sztućce przy wszystkich nakryciach

Teraz nauczyciel mówi: Jeżeli mają być zakąski, to gdzie należy umieścić talerze do nich?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel stwierdza: oczywiście mają być postawione na talerzach podstawowych. Jeśli będzie również podawana zupa, to gdzie i kiedy pojawia się talerz do niej?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel stwierdza: Po uprzątnięciu talerzy do zakąsek stawia się na talerzach podstawowych talerze do zupy. Po zjedzeniu zupy sprząta się talerze od niej i stawia na talerzach podstawowych talerze do głównego dania.

Nauczyciel pyta klasy: Czy na stole kładziemy jeszcze jakieś talerzyki przed każdym z uczestników posiłku?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel stwierdza: Kładziemy jeszcze na stole talerzyk do chleba i masła (lub dwa talerzyki: jeden do chleba, drugi do masła) wraz z nożem do masła i, ewentualnie, talerzyk z sałatką. Zwraca się do uczniów zajmujących się stołem: Zajmijcie się tym.

Po wykonaniu przez nich tej czynności nauczyciel pyta się klasy: Czy dobrze to zrobili?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Talerzyk z chlebem powinien być po lewej stronie, trochę u góry (zdjęcie 9). Nóż do masła można położyć w trojaki sposób: albo po prawej stronie talerza podstawowego obok noża do zakąski (zdjęcie 10), albo na talerzyku do chleba, na jego brzegu równolegle do krawędzi stołu (zdjęcie 11), albo wreszcie na talerzyku do chleba po jego prawej stronie prostopadle do krawędzi stołu (zdjęcie 12).

Nauczyciel mówi uczniów zajmujących się stołem: A teraz połóżcie talerzyk do sałatki.

Po wykonaniu przez nich polecenia pyta się klasy: Czy dobrze to zrobili?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów stwierdza: talerzyk ten kładziemy poniżej talerzyka z chlebem (zdjęcie 13). Pyta się klasy: A co z naczyniami na napoje, gdzie powinny stać?

Po wysłuchaniu wypowiedzi klasy mówi do uczniów zajmujących się stołem: ustawcie je, na razie przy jednym nakryciu.

Po wykonaniu przez nich polecenia pyta ich dlaczego w taki właśnie a nie inny sposób je ustawiliście?

Po wysłuchaniu ich wypowiedzi nauczyciel stwierdza: oczywiście powinny stać po prawej stronie. Pierwszy powinien stać kieliszek do wody, drugi do wina białego, trzeci do wina czerwonego (zdjęcie 14). Pyta się klasy: Dlaczego tak?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów stwierdza. Procedury podawania na wszelkiego typu przyjęciach potraw i trunków są ściśle określone. Najpierw podaje się potrawy i wina lekkie, potem coraz cięższe. Najpierw zatem podaje się ryby czy drób lub ryby, do nich wina białe, a następnie mięso czerwone i do niego wino czerwone. A tak przy okazji czym się różni kieliszek do wina białego od kieliszka do wina czerwonego?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: wino białe podajemy schłodzone do temperatury 8-12 stopni. Jest ono zatem podawane w mniejszym i bardziej wysmukłym kieliszki. Wino czerwone podaje się z reguły w temperaturze pokojowej, a więc ok. 16 stopni. Dlatego kieliszki do niego mogą być większe i pękate. Jeszcze dwa pytania przy okazji: Jak trzymamy kieliszek? Pokaż to – zwraca się do jednego z uczniów zajmującego się stołem.

Po dokonaniu przez ucznia demonstracji nauczyciel bierze kieliszek do ręki prawidłowo (zdjęcie 15) i mówi: trzymamy go wyłącznie za nóżkę chwytając ją w dwóch trzecich wysokości. Dlaczego?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: gdybyśmy brali go za czaszę istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że zostawimy na nim tłuste, nieestetyczne, ślady palców. Poza tym podczas toastu, gdybyśmy stukali się kieliszkami z sąsiadami nie wydawałyby one ładnego dźwięku. Toast np. na weselu wznosimy szampanem. Jakim trunkiem możemy jeszcze wznosić toast?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel stwierdza: Wyłącznie winem czerwonym. A gdzie stawiamy na przyjęciach kufle czy szklanki do piwa?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Nigdzie nie stawiamy. Piwo jest uznawane za napój gminny i nie pojawia się na przyjęciach.

Nauczyciel mówi: żebyście to wszystko łatwiej zapamiętali pokaże wam jak uczy się amerykańska młodzież zapamiętywania podstawowych w tym momencie spraw. Nauczyciel pokazuje im obiema rękoma znak O. K. (zdjęcie 16) i mówi: palce lewej dłoni układają się literkę „b” a lewej w literkę „d”, a więc po prawej stronie mamy bread czyli chleb, a po lewej drink czyli napoje.

Nauczyciel mówi: A co z filiżanką od kawy i łyżeczką do niej. Gdzie je umieszczamy?

Po wysłuchaniu wypowiedzi klasy nauczyciel mówi do uczniów zajmujących się stołem: ustawcie filiżanki do kawy i stwierdza: Kawę możemy przynieść w filiżance już na koniec przyjęcia. Choć wszystkie napoje podaje się z prawej strony kawę w filiżance podaje się z lewej strony na tacy w taki sposób, by siedzący sam ją z tacy zabrał. Taka jest procedura ze względów bezpieczeństwa. Mamy przecież do czynienia z gorącym napojem, którym można się poważnie poparzyć. Jeśli wcześniej pojawia się pusta filiżanka stawiamy ją na spodeczku, oczywiście, po prawej stronie uszkiem w prawo. Łyżeczkę albo kładziemy po prawej stronie spodeczka albo w szeregu sztućców po prawej stronie talerza podstawowego bezpośrednio przy nim, bo kawę pijemy na końcu przyjęcia (zdjęcie 17 i 18).

Nauczyciel bierze do ręki serwetkę i pyta się co to jest i do czego służy?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów stwierdza: Jest to serwetka, którą kładziemy na kolana, by nie pobrudzić ubrania podczas posiłku i którą wycieramy usta. W jakich sytuacjach i ile razy wycieramy nią usta?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: usta wycieramy czy wysuszamy (kobieta nie może wytrzeć w nią szminki) zawsze przed sięgnięciem po napój, by nie zostawić na naczyniu tłustych, nieestetycznych śladów ust. A tak przy okazji co robimy z serwetką, gdy odchodzimy na chwilę od stołu i po zakończeniu posiłku?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Gdy odchodzimy od stołu na chwilę, np. do toalety kładziemy serwetkę na krześle pamiętając, by dotykała go ta jej strona, która dotykała naszych kolan. Gdybyśmy położyli ją odwrotnie resztki jedzenia, które mogłyby być na niej zabrudziłyby krzesło, a potem nasze siedzenie.

Gdzie i w jaki sposób kładziemy serwetki po zakończeniu posiłku?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Zawsze kładziemy je po prawej stronie talerza podstawowe w żaden sposób ich nie składając (zdjęcie 19).

W jaki sposób składamy serwetki przygotowując je do położenia na stole i gdzie je kładziemy?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Mamy teoretycznie do wyboru cztery sposoby przygotowania serwetek do położenia ich na stole. Po pierwsze, przeciągamy je przez specjalnie przeznaczone do tego porcelanowe czy metalowe pierścienie i kładziemy na talerzu albo z jego lewej strony (zdjęcie 20). Jest to sposób przyjęty w Niemczech, ale odrzucany przez obowiązującą w całej Europie i cywilizowanym świecie etykietę. Możemy jednak spotkać się z tym również w Polsce. Po drugie, formułuje się serwetkę w postaci czapeczki, mitry, namiotu, dżonki, rakiety w taki sposób żeby stała i stawia na talerzu (zdjęcie 21). Taki sposób stosuje się wyłącznie w restauracjach. Po trzecie, serwetkę zwija się w rulon i wkłada do kieliszka na wodę (zdjęcie 22). Ten sposób stosuje się również tylko w restauracjach. Po czwarte, serwetkę składa się w taki sposób, aby leżała i kładzie się ją na talerzu lub z jego lewej strony (zdjęcie 23 i 24). Jest to, z punku widzenia etykiety jedyna przyjęta forma umieszczania serwetek na stole. Sposób złożenia serwetki jest tu dowolny. Takich sposobów jest bardzo dużo. Najlepiej zrobić to jednak chyba w sposób tradycyjny, a więc składając serwetkę we czworo lub robiąc tzw. kieszonkę. Pokażę wam jak to się robi (zdjęcia 25, 26, 27, 28).

Po zademonstrowaniu składania serwetki nauczyciel poleca złożyć serwetki uczniom przygotowującym stół i umieścić je na stole. Może też zaproponować innym uczniom powtórzenie tej czynności.

Następnie nauczyciel zadaje pytanie klasie: W którym momencie bierzemy serwetkę do rąk i rozkładamy ją na kolanach?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: W restauracji robimy to po przyjęciu zamówienia przez kelnera na przyjęciu zaś bezpośrednio po tym jak usiądziemy przy stole.

Nauczyciel pyta: czy słyszeliście coś o tym, że powierzchnia stołu, dzieli się na pewne strefy?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Na stole muszą być dwie podstawowe strefy: w jednej znajduje się wszystko to, po co sięgają osoby siedzące przy stole, w drugiej znajdują się tylko dekoracje stołu. Jak szeroka jest pierwsza strefa?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Szerokość tej strefy wyznacza długość ręki od końca palców do łokcie. W praktyce oznacza to, że możemy na stole ustawić najwyżej tylko drugi szereg naczyń. A tak przy okazji: Gdzie stawiamy na stole butelki z napojami?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Zadałem to pytanie, by przytoczyć wam jedną z podstawowych zasad etykiety stołu: „Łokci i butelek nie umieszczamy na stole”. Zasada ta wyznacza szerokość pierwszej strefy stołu i powoduje, że albo stawiamy napoje na specjalnych stolikach niedaleko stołu albo przelewamy je w dzbanki czy karafki i stawiamy je na stole.

Nim przejdziemy do odpowiedzi na pytanie, co powinno jeszcze stać na stole w pierwszej strefie i co powinno znajdować się w drugiej strefie powinniśmy najpierw omówić typy serwisów. Słowo serwis oznacza w tym wypadku sposób podawania jedzenia an stół, czyli serwowania potraw. W jaki sposób podaje się potrawy na stół. Spróbujcie to opisać.

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Dzisiaj stosuje się powszechnie w restauracji i w posiłkach domowych najbardziej uproszczony, można by nawet powiedzieć prymitywny, serwis amerykański. Wymyślili go amerykanie, ale jeszcze niedawno stosowano go tam tylko w drugorzędnych lokalach. Serwis ten polega na podaniu gościowi przygotowanej w kuchni porcji potrawy i dodatków do niej na jednym talerzu, z którego będzie jadł. Przy zastosowaniu takiego serwisu na stole nie umieszcza się już niczego do spożycia poza tym, co my na nim już umieściliśmy, no chyba, że przyprawy. Takiego typu serwisu nie powinno się nigdy stosować na przyjęciach. Przy okazji. Przy takim serwisie wszystkie talerze z zupa i potrawami podaje się z prawej strony, a wykorzystane nakrycia zbiera się również z tej strony.

Na większości przyjęć, również uroczystości rodzinnych, stosuje się tzw. serwis rodzinny, a więc wszystkie potrawy i dodatki do nich ustawia się na półmiskach i w salaterkach na stole i siedzące przy nim osoby same nabierają sobie tyle potraw i dodatków ile zechcą. W tym wypadku obsługa zbiera tylko wykorzystane naczynia i sztućce i podaje czyste nakrycia. Wszystko to dokonuje się z prawej strony.

Na eleganckich przyjęciach stosuje się serwisy: rosyjski, francuski, angielski oraz serwisy stanowiące kombinację tych serwisów. Serwis rosyjski polega na tym, że kelner (lub osoba obsługująca) podaje poruszając się przy stole tak jak wskazówka zegara potrawy i dodatki z półmisków stojąc z lewej strony gościa. Trzyma półmisek w lewej ręce a prawą ręką trzymając w niej równocześnie widelec i łyżkę nakłada potrawę czy dodatek na talerz gościa. Do serwisu angielskiego najbardziej uroczystego i eleganckiego przygotowuje się potrawy w sposób specjalny. Są to mięsa pieczone w całości: pieczeń, drób, dzikie ptactwo, prosiak itp. Na jednym półmisku przynosi się taka potrawę i stawia przed gospodarzem. Kroi ją i nakłada na talerze sam gospodarz ewentualnie główny kelner roznoszą go inne osoby (inni kelnerzy) i podają gościom według ich ważności (najpierw najważniejszemu gościowi honorowemu, potem według starszeństwa). Dodatki podaje się według serwisu rosyjskiego. Serwis francuski stosuje się praktycznie tylko w restauracjach i tylko w wypadku niewielkiej ilości gości, których chce się specjalnie uhonorować. Obsługuje nas wtedy 2 do 4 kelnerów, którzy przygotowują potrawy na. naszych oczach na specjalnej kuchence na kółkach. Omówmy przygotowanie stołu do serwisu rodzinnego. Przypomnijmy, że w ramach tego serwisu wszystkie potrawy i dodatki stawia się na półmiskach na stole. Muszą one stać w pierwszej strefie stołu i to tak, by każdy mógł do nich dosięgnąć nie przekraczając łokciem krawędzi stołu. Jak to osiągnąć?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel stwierdza: Tych półmisków z każdą potrawą czy każdym do niej dodatkiem musi być tyle, żeby każdy miał do nich blisko. Na cztery osoby, które zasiądą przy naszym stole musi być zatem np. dwa półmiski mięsem i dwa półmiski z ziemniakami. Jeżeli na stole byłyby np. grzybki marynowane czy musztarda to powinny być w dwóch naczyniach. Jeżeli na stole ma być jakiś napój to powinien zostać postawiony w dwóch karafkach czy dzbankach.

Nauczyciel zwraca się do uczniów zajmujących się stołem: Postawcie półmiski i dzbanki (czy karafki) na stole.

Pyta się klasy: Czy dobrze to zrobili?

Mówi po wysłuchaniu uczniów: A teraz zajmiemy się drugą strefą stołu, strefą zajmowaną przez ozdoby . Jakie podstawowe kryterium, poza estetycznymi, muszą spełniać przedmioty tam umieszczone?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów nauczyciel mówi: Przedmioty te musza być na tyle niskie, aby osobom siedzącym po jednej stronie nie zasłaniać twarzy osób siedzących po drugiej stronie stołu.

Nauczyciel zadaje teraz pytanie: A jakimi przedmiotami możemy dekorować stół, oprócz lichtarzy, naczyń z kwiatami (wazonów, flakoników, ikeban) i owocami?

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów stwierdza: Mogą to być zielone gałązki, półmiski z warzywami, skrawki materiału, szklane kulki, różne porcelanowe figurki i ozdoby itp. Trzeba tylko pamiętać, aby te wszystkie ozdoby tworzyły harmonijną, również pod względem kolorystycznym, kompozycję.

Nauczyciel dokonuje podsumowania lekcji przypominając jej najważniejsze treści.

Scenariusz opracował Stanisław Krajski